به گزارش برنا؛ پله‌های ورودی را که پشت سر بگذاری، یک دفعه پا به تاریکی‌ بکری می‌گذاری که با سکوت و خنکای دلچسب عمق دومتری زمین به هم تنیده است. سکوت آن‌قدر سنگین است که حتی صدای قدم‌هایت هم نمی‌تواند آن را درهم بشکند. 

پیش‌تر می‌روی. رازآلودگی، وهم، اشتیاق، بوی نم و گِل، نفس را در سینه‌‌ات حبس می‌کند. یک دفعه یک چراغ‌قوه روشن می‌شود. خود را در تونل ورودی قنات گوهرریز جوپار در شهرستان کرمان می‌یابی؛ قناتی که در سال ۱۳۹۵ خورشیدی در کنار ۱۰ قنات دیگر به‌گفتن یکی از میراث مدیریت آبی ایرانیان قدیم در فهرست آثار یونسکو ثبت شد. این قنات در شهر جوپار در نزدیکی باغ جهانی‌شده شازده ماهان و در دامان کوه‌هایی محکم آرمیده است که از داخل شهر کرمان هم به چشم می‌آیند. 

نیاکان ما صدها سال پیش، بدون این که هیچ‌یک از ابزارها و ماشین‌های حفاری امروزی را در اختیار داشته باشند، تنها با منفعت گیری از ابزارهای ساده‌ای همانند بیل و بیلچه توانسته‌اند این چنین تونلی در زیر زمین حفر کنند تا از طریق آن، آب را از پای کوه در زیر زمین هدایت کرده و به زندگیشان، مزرعه و باغ‌هایشان برسانند.   

شاهرگ اقتصادی

قنات یا همان کاریز را که در گویش محلی کرمان به آن «کَهْن» هم حرف های می‌شود، شاهرگ اقتصادی قرن‌های متمادی در ایران خوانده‌اند؛ سازه‌ای شگفت‌انگیز که هم در شهرها و هم در روستاها ساخته می‌شد. 

امین ماهانی، باستان‌شناس و مدیر پایگاه میراث جهانی قنات گوهرریز جوپار می‌گوید: قنات‌ها زاینده و سرمنشاء تمدن‌ها در مناطقی می باشند که دسترسی به رود و رودخانه نداشته‌اند، همانند فلات مرکزی ایران. در این چنین مناطقی تنها امکانی که جوامع سنتی بتوانند با اتکا به آن از کوچ‌‌روی به یکجانشینی برسند همین قنات‌ها می بود.

او با گفتن این که ساخت قنات، فرآیندی هوشمندانه است که به یکباره و ناگهانی تشکیل نشده است، می‌افزاید: با تحولاتی که در دوره‌‌های متمادی رخ داده، سازه جاری قنات شکل گرفته است. 

به حرف های این پژوهشگر، از اواخر هزاره سوم قبل از میلاد، جوامعی که در فلات مرکزی ایران ساکن بوده‌اند تحت‌تأثیر تحول اقلیم قرار گرفته و شکوفایی آن‌ها تقلیل اشکار می‌کند. در تاثییر خشکسالی، بخشی از جوامع آن دوران کوچ‌رو خواهد شد و در ادامه،  تمدن‌هایی همانند جیرفت و شهداد کوچک در محل‌هایی در نزدیکی چشمه‌ها و مناطق کوهستانی ماندگار شده و شهرهای کوچکی را راه اندازی خواهند داد. در این موقعیت تازه به این نتیجه می‌رسند که باید آب را به محل زندگی خود انتقال بدهند و این‌گونه بوده که به سازه‌ای به‌نام قنات می‌رسند. 

این باستان‌شناس ادامه می‌دهد: مردم آن دوران، آب و حوزه آبخوان را می‌شناختند. هنگامی چشمه‌ای در منطقه‌ای می بود، جستجو کرده و محل مهم آن را اشکار می‌کردند و سپس با هوشمندی و نبوغی که داشتند، از طریق تشکیل کانال‌هایی در زیر زمین آب آن را به محل فرد دیگر منتقل می‌کردند و این چیزی نبوده که یک‌شبه تشکیل شده باشد. بر پایه داده‌های باستان‌شناسی نزدیک به سه هزار سال طول کشید تا فرم جاری قنات‌ها شکل بگیرد. 

کاریز شگفت‌انگیز

ماهانی می‎گوید: بر پایه داده‌های باستان‌شناسی و اسناد و جاینامه‌های تاریخی که در اختیار داریم بدون شک می‌توانیم منطقه کرمان را زایشگاه قنات در جهان معارفه کنیم.

او برخی از دلایلی را که اثبات‌کننده این ادعاست ذکر می‌کند: تقریبا از هزاره دوم یعنی دوران هخامنشی به سپس، داده‌هایی کاملا مبتنی بر نظام‌های تشکیل و قنات داریم. 

این چنین آنچه که امروز برای توزین آب (در تعداد بسیاری از مناطق دشت کرمان) در مقیاس متراژ زمین و حجم آب داریم، رهاورد دوره ساسانی است و همین موارد در کنار اسنادی دیگر، ناظر انکارناپذیری به شمار می‌آید که ریشه پیدایش قنات در این منطقه است. 

در دشت کرمان و بم، قنوات زیاد مهم و پرآبی داشته‌ایم که آبشان به‌طور مستقیم از گسل فراهم می‌شد. مُقَنی (سازنده قنات) ابتدا محلی که در انتها و محل گسست گسل بوده و آب در آن به‌صورت زیر زمینی در حرکت بوده را شناسایی می‌کرد، بعد از شناخت این جریان، آب را برعکس مسیر گسل‌ها و در عمق زمین هدایت می‌کردند.

در دشت کرمان، گسل‌ها همه شرقی- غربی ولی حوزه قنات، شمال به جنوب است. علاوه بر این، عمده قنات‌های دشت کرمان و ماهان چندشاخه می باشند، از آن‌جا که شاخه اولیه در طول یک دوره چندصدساله به مرور خشک و کم‌آب می‌شد برای فراهم آب موردنیاز، شاخه‌های جدیدی احداث می‌کردند. 

قنات‌های پایدار

اکنون در استان کرمان بیشتر از ۲۹۰۰ قنات وجود دارد که به حرف های این پژوهشگر، زیاد تر آن‌ها قبل از قاجار حفر شده‌اند. جوان‌ترین قنات‌ها مربوط به دوران محمداسماعیل‌خان نوری می باشند که ۱۸۰ سال قدمت دارند.

ماهانی با گفتن این که قنوات استان کرمان تقریبا تا دهه ۶۰ خورشیدی کارکرد داشتند، می‌گوید: در دهه‌های تازه، رشد جمعیت و حفر چاه‌ها تأثیر بسیاری بر قنات‌ها گذاشته است. اگر قنوات کرمان در دهه‌های تازه نابود نشده بودند امروزه قنات‌هایی با قدمت نزدیک به ۱۵۰۰ تا ۱۷۰۰ سال داشتیم.  

قنات محاسن بسیاری دارد اما یک ضعف هم دارد و آن این که کنترل وقتی بر روی مقدار آب خروجی آن نداریم، در حالی که پمپ چاه‌ها را می‌توان خاموش کرد. این عیب جهت شد که قنوات زیاد تر به حاشیه رانده شوند. 

اگر قنات‌های حاضر در استان کرمان، لایروبی و حفاظت شوند و نزولات جوی به مقدار کافی داشته باشیم می‌توانند جوابگوی نیاز آبی نزدیک به ۱۰ نسل آینده نیز باشند.

هزاران باغ زاییده قنات  

در منطقه کرمان، در کنار قنوات تاریخی، باغ‌هایی نیز تشکیل می‌شد؛ برای مثال در کنار قنات فَرمیتن در شهر ماهان، باغ‌مزار «شاه نعمت‌الله ولی» شکل گرفته است. 

ماهانی توضیح می‌دهد: در منبع های تاریخی آمده که ماهان شهری با نزدیک به ۵۰۰ باغ و جوپار شهری با نزدیک به ۴۰۰ باغ است. اگر این باغات تاریخی، خشک و تخریب نشده می بود امروزه در دشت مرکزی کرمان که شامل شهرهایی همانند ماهان، جوپار، بهرامجِرد و… است بیشتر از ۲۰۰۰ باغ تاریخی داشتیم و همین، جایگاه اختصاصی‌ای برای این منطقه در دنیا تشکیل می‌کرد. 

قنات چهار کیلومتری

ماهانی درمورد قنات گوهرریز جوپار که ثبت جهانی شده است می‌گوید: شاخه اولیه این قنات در دوره صفویه حفر و در دوران کم‌آبی، شاخه‌های دیگر اضافه شده‌ است. اکنون، این قنات شش‌شاخه در طول مسیری چهار کیلومتری، آب را از پای ریشه کوه به مظهر (خروجی) قنات می‌رساند. 

انگار خانمی به نام گوهرفام، دخترِ ملاجمشید که در دوران قاجار می‌زیست، هزینه کرد تا شاخه‌ای بر قنات قبلی حفر شود. نمی‌دانیم نام قنات قبلی چه بوده و امروز کل این قنات‌ را به اسم گوهرریز می‌شناسیم. 

دبی آب این قنات در زمان ترسالی نزدیک به ۲۴۰ لیتر در ثانیه است. شش شاخه این قنات در جایی در پایین‌دست به هم می‌رسند که به شش مَقسم معروف است. هر یک از این جریان‌های شش‌گانه آب به محل‌هایی اشکار هدایت شده و در کل ۳۳۰ هکتار از باغات و مزارع جوپار را آبیاری می‌کنند. 

بازدید عمومی و تخصصی

بازدید از قنات گوهرریز جوپار در قالب تور و با وجود راهنمای مجرب مقدور است و گردشگران در هر ساعت و روزی که بخواهند، نمی توانند داخل این سازه شگفت‌انگیز بشوند. برای مثال اگر بارندگی باشد، نمی‌توان داخل گالری قنات یا همان تونل تاریک زیر زمین شد.

این قنات یک مسیر بازدید عمومی دارد که ۱۵ نفر در زمان یک ساعت، بدون این که نفس کم بیاورند می‌توانند از آن بازدید کنند. اگر هم فردی بخواهد به‌صورت حرفه‌ای از این قنات بازدید کند همه امکانات وجود دارد. 

مدیر پایگاه میراث جهانی قنات جوپار با گفتن این نوشته می‌گوید: این قنات، مالکیت دولتی و مردمی دارد و نگه داری حقوق افرادی که از این آب منفعت گیری می‌کنند زیاد مهم است. به این علت، بازدید از آن مطابق برنامه‌ریزی قبلی مقدور است.

او با یادآوری این که همه افراد قنات‌نوردی را دوست ندارند، می‌افزاید: برخی‌ها وحشت دارند که در این چنین محیط تنگ و تاریکی قرار بگیرند. در همین حال، گردشگران بسیاری هم می باشند که بازدید از قنات‌ را توانایی می‌کنند. در تعطیلات نوروز امسال ۱۲۲۸ نفر گردشگر داخلی و ۲۸ نفر گردشگر خارجی از قنات جوپار بازدید کردند. 

قنات‌ها در خطر

با وجود اهمیتی که قنات‌ها از لحاظ تاریخی و اقتصادی دارند قسمت بسیاری از این سازه‌ها به خصوص در جریان اجرای پروژه‌های عمرانی و شهرسازی‌های بی‌ضابطه یا عدم رسیدگی و حفاظت به‌موقع از دست رفته است. 

مرکز بازدید‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری در اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۰ گزارشی با گفتن «قنات برای پایداری سرزمینی و اشتغال روستایی» انتشار کرد. در بخشی از این گزارش با اظهار این که اکنون نزدیک به ۴۲ هزار رشته قنات به طول ۱۲۲ هزار کیلومتر در ایران وجود دارد و نزدیک به ۱۵ درصد از مساحت سرزمین تحت‌تأثیر قنات است، برخی از عوامل تخریب و نابودی این ساز‌ه‌های شگفت‌انگیز تشریح شده و آمده است: «در چهار دهه قبل، حریم قنوات به‌طور فزاینده‌ای در راستای تشکیل واحدهای صنعتی و مجتمع‌های کشت و صنعت نقض شده است. این چنین، اهمیت قنات‌ها برای فراهم آب روستاها و شهرها و تأثیر آن بر زندگی و معیشت مردم نادیده گرفته شده است.»

حفر چاه و ساخت‌وسازهای گسترده در حریم قنات‌ها به‌گفتن یکی دیگر از عوامل نابودی این سازه‌ها ذکر و یادآوری شده است: «تعداد بسیاری از قنات‌هایی که آبدهی بسیاری نداشتند به حفره‌های زیرزمینی بالقوه برای تأسیسات شهری و صنعتی تبدیل شده و فاضلاب‌های شهری و صنعتی به درون آن‌ها راه یافته است.» 

در همین حال، ۱۱ قناتی که جهانی‌ شده‌اند از تعداد بسیاری از خطرات در امان می باشند و حفاظت خواهد شد. ماهانی، مدیر پایگاه میراث‌جهانی قنات جوپار اما یادآور می‌شود: میراث‌فرهنگی، تنها متولی اثری تاریخی و جهانی همانند قنات نیست، بلکه ارگان‌های فرد دیگر هم وظایفی دارند که باید انجام بدهند تا این سازه‌های باارزش به‌خوبی نگه داری شوند.