امیرمحمد اسماعیلی-نویسنده، پژوهشگر و دانشجوی دکتر روابط بین الملل، موسسه مطالعات خاورمیانه، دانشگاه مطالعات بین المللی شانگهای؛ محدثه رجبلو، پژوهشگر و دانشجوی دکتری روابط بین الملل، موسسه مطالعات استراتژی جاده ابریشم، دانشگاه مطالعات بین المللی شانگهای: ظهور سیاسی و اقتصادی چین در غرب آسیا را نه می‌توان امری اتفاقی دانست و نه فقطً پیامدی از افت نفوذ غرب در منطقه؛ بلکه جایگاه راهبردی جاری پکن در غرب آسیا نتیجه‌ی بیشتر از یک دهه برنامه‌ریزی و اجرای موثر سیاست خارجی منطقه‌ای است. متعاقب بیداری اسلامی  در ۲۰۱۱، پژوهشگران و تحلیل‌گران سیاست‌گذاری چینی خواستار تعامل ساختاریافته‌تر و چندلایه با منطقه‌ی غرب آسیا شدند تا منافع ملی چین را تامین کنند. بازدید سیاست‌های چین در دهه‌ی قبل مشخص می کند که رهبران این سرزمین این مباحث علمی را درونی کرده و راهبرد خود در روبه رو منطقه را تدریجا شکل داده‌اند.

تحول مفهوم ابتکار امنیت جهانی

تکامل چین از تحول رویکرد اختصاصی خود به امنیت تا تبدیل شدن به بازیگری کلیدی در امنیت بین المللی توجهات تعداد بسیاری را به خود جلب کرده است. در این راستا، سخنان شی جین‌پینگ در خصوص آینده امنیت جهانی حایز اهمیت است: «ما انسان‌ها در جامعه‌ای با امنیت تفکیک ناپذیر زندگی می‌کنیم. بار‌ها و بار‌ها ثابت شده که ذهنیت جنگ سرد، تنها چارچوب صلح جهانی را متزلزل می‌کند؛ سلطه‌طلبی و قوت طلبی، تنها صلح جهان را به خطر می‌اندازد؛ رویارویی‌های بلوکی، چالش‌های امنیتی قرن بیست و یکم را وخیم‌تر می‌کند.»

ابتکار امنیت جهانی نخستین بار در آوریل ۲۰۲۲ توسط رئیس‌جمهور چین، شی جین‌پینگ، در اجلاس بوآئو برای آسیا نقل شد. این ابتکار در واقع تجلی تکاملی «دیدگاه امنیتی نوین» چین است که در یک مسیر تدریجی گسترش یافته است. نقطه اغاز این مسیر به ۲۱ مه ۲۰۱۴ بازمی‌گردد، هنگامی که شی جین‌پینگ در چهارمین نشست سران کنفرانس تعامل و عمل های اعتمادسازی در آسیا (سیکا) چهار اصل اساسی امنیت آسیایی را تبیین کرد: امنیت مشترک، جامع، همکاری‌محور و پایدار. این مفهوم با ترقی راهبردی در ۲۶ سپتامبر ۲۰۱۷ در سخنرانی شی در مجمع عمومی اینترپل، از سطح منطقه‌ای به گستره جهانی بسط یافت. تکامل نهایی این روال در ۲۱ آوریل ۲۰۲۲ محقق شد، وقتی که شی ابتکار امنیت جهانی  را رسماً معارفه کرد. در این ابتکار، «دیدگاه امنیتی نوین» به گفتن اولین اصل و محور بنیادین قرار گرفت، که نشان‌دهنده اهمیت محوری این مفهوم در سیاست خارجی چین و رویکرد استراتژیک پکن در بازطراحی نظام امنیتی بین‌المللی است.

این ابتکار یکی از سه ابتکار مهم محسوب می‌شود که در فاصله سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۳ از سوی چین نقل شدند؛ دو ابتکار دیگر عبارت هستند از ابتکار گسترش جهانی و ابتکار تمدن جهانی. این سه ابتکار بخشی از کوششهای چین برای بازنگری در نظم جهانی به شمار می‌روال که با مقصد ساخت جامعه‌ای انسانی با آینده مشترک جستوجو خواهد شد. درواقع ابتکار‌های چین به جستوجو جواب به ناکارآمدی نظم حاضر است؛ نظمی که نه‌تنها در حل چالش‌های جهانی موفق نبوده، بلکه صلح جهانی را نیز به خطر انداخته است.

در ۲۱ فوریه ۲۰۲۳، وزارت امور خارجه چین سند مفهومی «ابتکار امنیت جهانی» را انتشار کرد که چارچوب پیشنهادی پکن برای چالش‌های امنیتی سنتی و غیرسنتی را ترسیم می‌کند. مقصد این ابتکار، به حرف های تحلیل‌گران راهبردی چینی، پر کردن خلأ معماری امنیتی است که در پی ظهور قوت شرق و افول قوت غرب—به‌اختصاصی هژمونی آمریکا—تشکیل شده است. ابتکار امنیت جهانی بر افزایش تعامل های دوجانبه و چندجانبه چین در حوزه‌های امنیتی پافشاری دارد؛ از جمله مبارزه با تروریسم، امنیت سایبری، امنیت زیستی، و دیگر مسائل مرتبط با امنیت غیرسنتی. افزون بر این، ابتکار امنیت جهانی با شکل‌گیری بلوک‌ها و تحریک درگیری از سوی  ائتلاف‌ها و بلوک بندی‌های حاضر مخالفت می‌کند. این رویکرد به چین پشتیبانی می‌کند تا در چارچوب نگرانی‌های مشترک امنیتی، همکاری و او گفت‌و‌گو با دیگر سرزمین‌ها را گسترش دهد.

اصول اساسی ابتکار امنیت جهانی

ابتکار امنیت جهانی مجموعه‌ای از اصول فراگیر و جهانی را برای شکل‌دهی به نظم بین‌الملل اراعه می‌دهد. این اصول عبارت هستند از:

۱. امنیت مشترک، جامع، همکاری محور و پایدار: این اصل بر رویکردی «کل‌نگر» پافشاری دارد که با دیدگاهی نوین، در پی تحکیم فهمیدن متقابل و احترام مشترک نسبت به امنیت است—چه در حوزه امنیت سنتی و چه غیرسنتی—و بر او گفت‌و‌گو و مذاکره مسالمت‌آمیز به‌گفتن راه‌حل‌های پایدار پافشاری می‌ورزد. از شراکت و همکاری دوستانه سرزمین‌ها در تحقق امنیت استقبال و با هرگونه هژمونی و یکجانبه‌گرایی در مسائل امنیتی بین‌المللی مخالفت می‌کند. این چنین گسترش را ضمانت کننده امنیت و پیش شرط امنیت پایدار می‌داند.

بر این مبنا، این دیدگاه امنیتی نوین را می‌توان در چهار بُعد نوآورانه بازدید کرد: نخست، در چشم‌انداز و اهداف، برخلاف رویکرد سنتی مبتنی بر بازی با حاصل جمع صفر و امنیت مطلق یک سرزمین، بر امنیت مشترک و احترام به حاکمیت همه سرزمین‌ها پافشاری دارد. دوم، در محتوای حکمرانی، با نگه داری اهمیت حوزه‌های سنتی امنیت (سیاسی، نظامی، دیپلماتیک)، به ابعاد غیرسنتی همانند اقتصاد، جامعه و فرهنگ توجهی جامع داشته و فهمیدن عمیق‌تری از امنیت اراعه می‌دهد. سوم، در روشهای حکمرانی، با رد یکجانبه‌گرایی و هژمونی، بر چندجانبه‌گرایی، او گفت‌و‌گو و همکاری‌های سازنده به گفتن ابزار‌های مهم حل مناقشات تمرکز می‌کند. چهارم، در الگوی گسترش، برخلاف رویکرد سنتی قانون جنگل، گسترش را فرایندی با حاصل جمع غیرصفر می‌بیند که پیشرفت یک سرزمین از طریق خلق منبع های و زمان‌های تازه، منافع متقابل را تحکیم کرده و گسترش مشترک را پیش‌شرط امنیت پایدار می‌داند.

۲. حاکمیت و تمامیت ارضی: این اصل بر لزوم پایبندی به حقوق بین‌الملل، به‌اختصاصی اصل حاکمیت ملی و عدم مداخله در امور داخلی سرزمین‌ها پافشاری دارد. ابتکار امنیت جهانی، بدون دقت به قوت سیاسی، نظامی یا اقتصادی کشورها، همه دولت‌ها را بر پایه معیار‌های یکسان برسی می‌کند و خواستار احترام متقابل به حاکمیت و تمامیت ارضی همه سرزمین‌ها است.

۳. احترام به اصول منشور سازمان ملل متحد: این اصل بر آن است که تعداد بسیاری از مشکلاتهای معاصر جهان ناشی از عدم اجرای مؤثر اصول منشور سازمان ملل متحد بوده‌اند. ابتکار امنیت جهانی بر چندجانبه‌گرایی و ترویج مفاد منشور به‌گفتن پایه‌ای برای حکمرانی امنیتی بین‌المللی پافشاری دارد و خواستار برگشت به اصول بنیادین سازمان ملل برای نگه داری صلح و امنیت جهانی است.

۴. جامعه امنیتی تفکیک ناپذیر: این اصل بر الزام مشروعیت‌بخشی به امنیت همه سرزمین‌ها و اهمیت برابر آنها پافشاری دارد. بر پایه این دیدگاه، امنیت هیچ کشوری نباید به بهای تهدید یا تضعیف امنیت سرزمین دیگر فراهم شود. ابتکار امنیت جهانی بر این باور است که امنیت باید مفهومی مشترک، هم‌بسته و متوازن باشد که همه سرزمین‌ها در آن شریک و منفعت‌مند باشند. بی ثباتی در هر نقطه‌ای از جهان می‌تواند، امنیت همه اعضای جامعه جهانی را تهدید کند.

۵. حل‌وفصل منازعات از طریق او گفت‌و‌گو: این اصل، توسل به جنگ و تحریم را به‌گفتن ابزار‌های حل منازعه مورد انتقاد قرار می‌دهد و به جای آن، او گفت‌و‌گو، مشورت و راه‌حل‌های دیپلماتیک را پیشنهاد می‌کند. ابتکار امنیت جهانی بر این باور است که پایدارترین و مؤثرترین راه برای حل مشکلاتها، از مسیر تعامل و تفاهم بین طرف‌های دچار می‌گذرد.

۶. امنیت سنتی و غیرسنتی: این اصل سرزمین‌ها را به همکاری، مشورت و یافتن راه‌حل‌های فراگیر برای مقابله با تهدید‌های امنیتی سنتی (همانند درگیری‌های نظامی) و غیرسنتی (همانند تروریسم، تغییرات اقلیمی، بیماری‌های فراگیر، امنیت سایبری و زیستی) فرامی‌خواند. ابتکار امنیت جهانی پافشاری دارد که جواب‌گویی به این تهدید‌ها الزام نگاهی جامع و همکاری جمعی در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی است.

بر پایه منبع های چینی، چشم‌انداز چین از امنیت جهانی این امکان را فراهم می‌سازد که سرزمین‌ها بتوانند نظام‌های سیاسی و حکمرانی‌ای را برگزینند که محدود به الگوی لیبرال-دموکراتیک نیست. جذابیت مهم ابتکار امنیت جهانی نیز در همین رویکرد نهفته است. چین در چارچوب ابتکار متعهد می‌شود که دستورکار جدیدی برای صلح تدوین کند؛ شراکت خود را در نقش سازمان ملل در حوزه امنیت جهانی افزایش دهد؛ معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) و کنوانسیون منع سلاح‌های شیمیایی (CWC) را بیشتر از پیش تحکیم کند؛ و پیوند‌های خود را با نهاد‌های منطقه‌ای همانند اتحادیه سرزمین‌های جنوب شرق آسیا (آسه‌آن)، اتحادیه آفریقا، اتحادیه سرزمین‌های عرب، و سرزمین‌های آمریکای لاتین و حوزه کارائیب مستحکم‌تر سازد.

افزون بر این، در چارچوب ابتکار امنیت جهانی، چین تلاش خواهد کرد تا از طریق نهاد‌های گوناگون، زمان‌های همکاری را گسترش دهد. این نهاد‌ها شامل سازمان ملل متحد و کمیته‌های وابسته به آن، سازمان همکاری شانگهای، گروه بریکس، سازوکار «چین–آسیای مرکزی» و دیگر سازمان‌های آسیایی می باشند که مقصد آنها ترویج و حمایتاز گسترش جنوب جهانی است. این چنین منفعت گیری از مجامع بین‌المللی برای او گفت‌و‌گو در عرصه صلح و امنیت را تشویق می‌کند؛ از جمله: مجمع صلح و امنیت چین–آفریقا، مجمع امنیتی خاورمیانه، مجمع شیانگشان پکن، مجمع همکاری امنیت عمومی جهانی، و دیگر نشست‌ها و مجامع تخصصی که به تحکیم گفتمان امنیتی در سطح جهانی پشتیبانی می‌کنند.

تغیرات تازه غرب آسیا در پرتو ابتکار امنیت جهانی

چین به‌مرور زمان تلاش کرده است تا از طریق ابتکار‌های عملیاتی، حمایتجهانی از ابتکار امنیت جهانی را جلب و تحکیم کند. در ادامه به سه مورد که ذیل ابتکار امنیت جهانی در خاورمیانه قابل بازدید است پرداخته می‌شود.

میانجی گری بین ایران و عربستان سعودی

در مارس ۲۰۲۳، چین توانست بین دو رقیب دیرینه منطقه غرب آسیا یعنی ایران و عربستان سعودی میانجی‌گری کند که ماحصل آن توافق دو سرزمین برای ازسرگیری روابط دیپلماتیک می بود. بعد از امضای این توافق، وانگ یی، این او گفت‌و‌گو را مثالای موفقی از اجرای عملی ابتکار امنیت جهانی توصیف کرد. چین با اتخاذ موضعی بی‌طرفانه توانست مصالحه بین دو سرزمین را امکان پذیر و پایدار سازد. این بی‌طرفی از جایی نشئت می‌گیرد که چین روابط خوبی با هر دو سرزمین به‌گفتن شرکای مهم خود در غرب آسیا دارد. رویکرد متوازن چین تأثیری مثبت بر تعداد بسیاری از درگیری‌های منطقه‌ای داشته و به توافقاتی منجر شده که می‌توانند به آخر تعداد بسیاری از تنش‌ها پشتیبانی کنند. چین بر این باور است که هرگونه چارچوب امنیتی منطقه‌ای باید توسط بازیگران منطقه‌ای شکل گیرد و حمایتشود، در حالی‌که قوت‌های بیرونی نقش تسهیل‌گر و حمایتی ایفا می‌کنند.

اعلامیه پکن بین گروه‌های فلسطینی

در ربط با جنگ اسرائیل و فلسطین، چین در سال ۲۰۲۳ سندی انتشار کرد که موضع رسمی این سرزمین را در روبه رو بحران نشان می‌داد. در این سند آمده می بود که رئیس‌جمهور شی جین‌پینگ از راه‌حل دوکشوری حمایتمی‌کند، خواستار آتش‌بس سریع، او گفت‌وگوی دیپلماتیک، ارسال پشتیبانی‌های بشردوستانه به غزه و جلوگیری از وخامت زیاد تر درگیری‌ها است. در ژوئیه ۲۰۲۴، پکن میزبان نشست آشتی بین ۱۴ گروه فلسطینی می بود که به صدور «اعلامیه پکن» انجامید. این اعلامیه از وحدت بین گروه‌های فلسطینی حمایتکرده و یک راه‌حل سه‌مرحله‌ای برای پشتیبانی به توقف درگیری‌ها اراعه داد.

فتح و حماس به‌همراه دیگر گروه‌های فلسطینی «اعلامیه پکن» را با مقصد آخر دادن به اختلافات و تحکیم وحدت ملی فلسطین امضا کردند؛ کاری که بازتابی گسترده در سراسر جهان داشت. این دومین توافق مربوط به غرب آسیا می بود که با میانجی‌گری چین به امضا می‌رسد. وحدت داخلی فلسطینی‌ها زمان‌ها است که یکی از مسائل پیچیده و دشوار بوده است که پکن توانست با اجماع بین ۱۴ گروه فلسطینی این ابتکار را عملیاتی کند.

بعد از درگذشت یاسر عرفات، رهبر قبل جنبش فتح در سال ۲۰۰۴، شکاف‌های داخلی در فلسطین عمق بیشتری یافت. از آن زمان تا بحال، کوششهایی برای احیای وحدت ملی اغاز شد که با نقش آفرینی قوت‌های خارجی نیز همراه می بود. با این حال، ضعف متقابل عوامل داخلی و خارجی مانع از پیشرفت قابل‌دقت در روال وحدت ملی فلسطین شده است. در این بین عکس العمل جامعه بین‌المللی نیز نسبت به این تحول عمدتاً مثبت می بود. از جمله آنکه آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل، امضای اعلامیه پکن از سوی گروه‌های فلسطینی را گامی مهم در مسیر تحکیم وحدت فلسطینیان دانست و از آن استقبال کرد.

نشست مشترک سه گانه ایران، روسیه و چین

با افزایش تنش‌ها بر سر برنامه هسته‌ای ایران از سوی طرف‌های غربی توافق هسته‌ای، ایران، چین و روسیه در ابتکار عملی، نشست مشترک سه جانبه‌ای را به میزبانی پکن برگزار کردند. در آخر نشست، معاونان وزیر خارجه سه سرزمین با صدور بیانیه‌ای مشترک پافشاری کردند که تعامل سیاسی و دیپلماتیک هم چنان تنها گزینه عملی و مؤثر برای حل‌وفصل قضیه هسته‌ای ایران است. این نشست سه‌جانبه در شرایطی برگزار شد که ایالات متحده در سال ۲۰۱۸ از توافق هسته‌ای ایران (برجام) خارج شد و دولت ترامپ سیاست «سختی حداکثری» علیه ایران را در پیش گرفت.

وانگ یی، وزیر امور خارجه چین و عضو دفتر سیاسی کمیته مرکزی حزب کمونیست چین، در حاشیه این نشست با رؤسای هیأت‌های مذاکره‌کننده دیدار کرد و «نظر پنج‌گانه چین» درمورد پرونده هسته‌ای ایران را اراعه داد. این نظر‌ها حل مسالمت‌آمیز اختلافات از طریق ابزار‌های سیاسی و دیپلماتیک و مخالفت با منفعت گیری از زور و تحریم‌های غیرقانونی را در برمی گرفت. در بین نظر‌های پنج‌گانه چین درمورد قضیه هسته‌ای ایران، وانگ یی پافشاری کرد که چین متعهد به تشکیل توازن بین حقوق و مسئولیت‌ها است و رویکردی جامع نسبت به اهداف عدم اشاعه تسلیحات هسته‌ای و منفعت گیری صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای در پیش گرفته است. او این چنین تصریح کرد که چین بر چارچوب برنامه جامع عمل مشترک (برجام) به‌گفتن پایه‌ای برای دستیابی به اجماع تازه پایبند است و امیدوار است همه طرف‌ها در مسیری مشترک حرکت کرده و هرچه سریعتر او گفت‌و‌گو و مذاکرات را از سر بگیرند. در این نظر این چنین آمده است که چین بر رویکردی قدم‌به‌قدم و مبتنی بر عمل متقابل پافشاری دارد و تلاش می‌کند از طریق مشورت و او گفت‌و‌گو به اجماع دست یابد.

جمع بندی

ابتکار امنیت جهانی چین، که از سوی شی جین‌پینگ در جواب به ناکارآمدی نظم امنیتی غرب‌محور نقل شد، اکنون به یکی از ابزار‌های کلیدی پکن برای بازتعریف نقش خود در امنیت بین‌المللی بدل شده است. این ابتکار بر اصولی همانند امنیت مشترک، احترام به حاکمیت کشورها، چندجانبه‌گرایی، و حل مسالمت‌آمیز منازعات پافشاری دارد و در عمل نیز از طریق میانجی‌گری موفق در تنش ایران و عربستان، تلاش برای وحدت گروه‌های فلسطینی، و شراکت فعال در قضیه هسته‌ای ایران، خود را نشان داده است. رویکرد چین، که از مداخله‌گری نظامی پرهیز می‌کند و بر او گفت‌و‌گو، بی‌طرفی و همکاری جنوب‌محور تکیه دارد، الگویی نوین برای نظم امنیتی جهانی اراعه می‌دهد؛ الگویی که به اختصاصی در مناطق بحرانی همانند غرب آسیا با استقبال فزاینده‌ای روبه رو شده و جایگزینی کارآمد در برابر مدل‌های سنتی امنیت‌سازی غربی به‌شمار می‌رود.