زهرا رجایی ــ در گرمای تابستان ۱۴۰۴، افت بارندگی و خشکی گسترده در سرزمین، بار دیگر الزام مدیریت هوشمند منبع های آب را یادآوری کرده است. بر پایه آخرین گزارش شرکت مدیریت منبع های آب ایران تا ۲۱ تیرماه، نزدیک به ۴۶ درصد از ظرفیت مخازن سدهای سرزمین پُر است؛ آماری که بیانگر سختی مضاعف بر ذخایر آبی در برخی مناطق است.

در بین سدهای سرزمین، ۱۸ سد با سطح ذخیره‌ای کمتر از ۲۰ درصد روبه رو‌اند که ۷ مورد از آن‌ها در شرایط کم‌آبی شدید و زیر ۱۰ درصد ظرفیت قرار دارند. این چنین، دو سد به‌علت افت ورودی آب، فعلاً بدون ذخیره می باشند. این حالت، در عین هشداردهنده بودن فرصتی برای بازنگری در الگوهای مصرف تسریع پروژه‌های سازگاری با کم‌آبی و افزایش منفعت‌وری منبع های آبی فراهم می‌کند.

کم شدن ۴۰ درصدی بارندگی سالانه
سدها، به‌گفتن نماد افتخارآفرین توان مهندسی و مدیریت منبع های آب در ایران، از دهه ۱۳۴۰ تا بحال نقشی کلیدی در مهار سیلاب‌ها، ذخیره‌سازی آب و مقابله با خشکسالی ایفا کرده‌اند. ساخت بیشتر از ۲۰۰ سد بزرگ و کوچک در سراسر سرزمین، پاسخی راهبردی به ناپایداری‌های اقلیمی و نیازهای روزافزون گسترش بوده است. اما اکنون، شواهد مشخص می کند این زیرساخت‌های عظیم نیز زیر سختی تغیرات اقلیمی و افت ورودی آب قرار گرفته‌اند.

بر پایه داده‌های رسمی، میانگین بارندگی سرزمین از ۲۳۳ میلی‌متر طویل مدت به تنها ۱۴۶ میلی‌متر در سال جاری افت یافته؛ یعنی افتی نزدیک به ۴۰ درصد. حجم ورودی آب به سدهای سرزمین نیز از ۳۹ میلیارد به ۲۲.۴ میلیارد مترمکعب رسیده است که حاکی از افت ۴۳ درصدی است. این رقم های بیانگر آن است که کارکرد سنتی سدها در شرایط اقلیمی جاری با چالش جدی مواجه شده است.

اما بحران آب در ایران فقطً محصول امروز یا یک‌باره نیست. این حالت حاصل انباشت فشارهای ناشی از مصرف بی‌رویه در قسمت کشاورزی، گسترش بی‌رویه شهری و صنعتی، و نادیده گرفتن محدودیت منبع های تجدیدپذیر است. حجم آب تجدیدپذیر سرزمین از ۱۳۲ میلیارد مترمکعب به کمتر از ۹۰ میلیارد افت یافته و همزمان، میانگین دمای سرزمین طی ۵۰ سال قبل بیشتر از ۱.۶ درجه سانتی‌گراد افزایش یافته است. ترکیب این عوامل، چشم‌انداز مدیریت منبع های آب را پیچیده‌تر از همیشه کرده و نیازمند راهکارهای نوآورانه و تصمیم‌گیری‌های قاطع ملی است.

سه‌ضلعی بحران آب

خشکسالی‌های پیاپی و افت ۴۰ درصدی بارندگی نسبت به میانگین طویل مدت، منبع های آب سطحی و زیرزمینی سرزمین را به‌شدت تحت سختی قرار داده و نشانه‌های کم‌آبی در تعداد بسیاری از نقاط سرزمین نمایان شده است.

در همین حال، مصرف بی‌رویه و الگوی بی فایده کشاورزی هم چنان یکی از عوامل مهم تشدید بحران است. بیشتر از ۹۰ درصد آب سرزمین در قسمت کشاورزی مصرف می‌شود که این روال تبدیل کم شدن شدید سطح آب‌های زیرزمینی، فرونشست زمین و بیلان منفی در سفره‌های آب شده است.

از نظر دیگر، روال رو به افزایش دمای هوا، نیاز به آب را در قسمت‌های گوناگون زیاد تر کرده و گسترش شهری بدون مشابه‌سازی زیرساخت‌ها، سختی مضاعفی بر منبع های داخل کرده است. پایتخت نیز از این روال مستثنا نیست؛ تهران در بین ۵۲ شهر جهان با تنش آبی شدید قرار گرفته و نشانه‌های بحران در آن بیشتر از پیش قابل مشاهده است.

پیامدهای اجتماعی و اقتصادی

افت منبع های آبی، امنیت غذایی و پایداری کشاورزی سرزمین را با چالش‌های جدی مواجه کرده است. کم شدن شدید منبع های علتافزایش قیمت مواد غذایی و افت توان صادراتی شده، به‌اختصاصی در استان‌های مهمی همانند خوزستان و سیستان‌وبلوچستان که نقش کلیدی در تشکیل محصولات کشاورزی دارند.

در کنار این بحران، کم شدن شدید سطح آب‌های زیرزمینی جهت فرونشست زمین در مناطقی نظیر تهران و مشهد شده است. این فرونشست‌ها که روزانه تا چند دهم متر گزارش می‌شود، زیرساخت‌های شهری و میراث فرهنگی را در معرض تهدید قرار داده است.

همزمان، از بین رفتن ظرفیت کشاورزی در مناطق روستایی، موج جدیدی از مهاجرت داخلی به‌سوی کلان‌شهرها به‌راه انداخته است. هزاران روستا خالی از سکنه شده و جمعیت به شهرهایی همانند تهران و مشهد سرازیر شده‌اند؛ روندی که تبعات اجتماعی، اقتصادی و مدیریتی گسترده‌ای برای سرزمین در پی داشته است.

خطرات احتمالی در صورت بی‌توجهی

ادامه روال جاری بحران آب، چشم‌انداز دلواپس‌کننده‌ای برای سرزمین ترسیم می‌کند. بر پایه برآوردهای رسمی، سد ماملو که از منبع های مهم فراهم آب تهران است، به گمان زیادً تا شهریور از مدار خارج می‌شود. در این شرایط، وابستگی پایتخت به منبع های آب زیرزمینی به اوج می‌رسد و خطر قطع کامل آب شرب در برخی مناطق قوت می‌گیرد.

همزمان، افت تشکیل محصولات کشاورزی به‌علت افتآب، سختی مضاعفی بر بازار مواد غذایی داخل کرده است. در تابستان ۱۴۰۴، تورم غذایی با افزایش چشم‌گیری همراه بوده و پیش‌بینی‌ها از تداوم این روال حکایت دارد.

این شرایط پیامدهای اجتماعی و امنیتی نیز در پی دارد. افزایش نارضایتی عمومی، شکل‌گیری صف‌های طویل آب و افت دسترسی در مناطق بحرانی، می‌تواند به تنش‌های محلی و حتی درگیری‌های منطقه‌ای منجر شود؛ اتفاق‌ای که پیش‌تر در اختلافات آبی بین استان‌هایی همانند اصفهان و یزد توانایی شده است.

عمل های تازه دولت و مجلس
در دولت‌های سیزدهم و چهاردهم، بیشتر از ۱۹۲ پروژه برای مدیریت تنش آبی در شهرها و روستاهای سرزمین اغاز شده است. اجرای مطرح‌هایی چون لوله‌گذاری مسیر گرمسار از بنه‌کوه تا سیمین‌دشت، راه‌اندازی خط دوم انتقال آب طالقان به تهران و گسترش حلقه‌های انتقال آب درون‌شهری، بخشی از این عمل های بوده است که با مقصد تحکیم تاب‌آوری شبکه‌های آبرسانی جستوجو می‌شود.

از نظر دیگر، مجلس با تصویب مطرح‌هایی در حوزه بازتعریف الگوی کشت، افت مصرف آب در فضای سبز شهری و اصلاح تعرفه‌ها، تلاش کرده مصرف آب را در سطح ملی مدیریت کند.

پیش‌بینی تأثیرات

در ماه‌های پیش رو، با افزایش دمای هوا، گمان قطع یا کم شدن سختی آب در تهران و دیگر کلان‌شهرها افزایش یافته است. شرکت آبفای تهران از حالت «کم شدن سختی بالفعل» خبر داده و به شهروندان پیشنهاد کرده برای جلوگیری از مشکلات احتمالی، به نصب مخازن آب خانگی فکر کنند.

همزمان، رشد قیمت مواد غذایی و افت تشکیل کشاورزی ادامه دارد و این حالت علتکاهش درآمد کشاورزان به‌اختصاصی در مناطق روستایی شده است. این روال، پیامدهای اقتصادی و اجتماعی ملموسی در مختصر‌زمان به همراه خواهد داشت.

دیدگاه مدیران و کارشناسان

عباس علی‌آبادی وزیر نیرو هشدار داده سد ماملو امکان پذیر ظرف یک ماه آینده از مدار خارج شود. این چنین عیسی بزرگ‌زاده سخنگوی صنعت آب اظهار کرده ورودی سدها تا ۲۱ تیر تنها ۲۲.۴ میلیارد مترمکعب بوده که ۴۳ درصد کمتر از سال قبل است. فیروز قاسم‌زاده مدیرکل اطلاعات و داده‌های آب سرزمین نیز حرف های ورودی‌ها تا ۱۰ خرداد برابر ۲۰.۶۷ میلیارد مترمکعب بوده و موجودی سدها به ۲۶.۵ میلیارد مترمکعب رسیده که ۲۴ درصد افت مشخص می کند. 

راهکارهای کلیدی

اصلاح قانون آب باید با دقت به الگوهای مصرف منطقه‌ای و قیمت‌گذاری منطقی برای آب شرب و کشاورزی همراه باشد. گسترش زیرساخت‌های انتقال و بازیافت آب، از جمله تکمیل پروژه‌های گرمسار، طالقان به تهران و خطوط حلقه‌ای، در صورت پیشرفت سریع، الزام دارد.

نهایی‌سازی سیاست کشاورزی هوشمند نیز برتری دارد؛ حذف کشت محصولات پرآب‌بر، جایگزینی با گونه‌های کم‌مصرف و فرهنگ‌سازی عمومی برای افت مصرف مطلق باید در دستور کار باشد. در قسمت شهری و صنعت، الزام ساختمان‌های تازه به نصب سیستم‌های جمع‌آوری باران و منفعت گیری مجدد از پساب، می‌تواند به مدیریت تقاضا پشتیبانی کند.

انتهای مطلب/